Khởi nguồn từ yêu cầu lịch sử

Trong bối cảnh chiến tranh chống Mỹ, Việt Nam cần mở rộng hoạt động đối ngoại để giúp cộng đồng quốc tế hiểu rõ hơn về cuộc đấu tranh chính nghĩa của dân tộc. Hội Khoa học Kinh tế Quốc tế (IEA) là diễn đàn quan trọng để các nhà kinh tế thế giới giao lưu, trao đổi kiến thức. Nhận thức được tầm quan trọng này, Ban Bí thư Trung ương Đảng và Chính phủ đã giao nhiệm vụ cho Viện Kinh tế (Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam) do GS. Trần Phương – lúc bấy giờ đang là Viện trưởng – chuẩn bị thành lập một tổ chức xã hội đại diện cho giới kinh tế Việt Nam tham gia các diễn đàn quốc tế.

Năm 1974, GS. Trần Phương cùng các chuyên gia chủ chốt từ Viện Kinh tế học, Trường Đại học Kinh tế – Kế hoạch, và Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã họp và công bố thành lập Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam. Chính phủ chính thức cho phép Hội hoạt động vào năm 1975, với GS. Trần Phương giữ cương vị Chủ tịch đầu tiên.

Giai đoạn tập trung hoạt động đối ngoại

Từ khi thành lập cho đến Đại hội lần thứ hai (1993), Hội chủ yếu tập trung vào công tác đối ngoại. Các nhà kinh tế Việt Nam, đặc biệt là Ban lãnh đạo Hội và chuyên gia từ các viện nghiên cứu, trường đại học, đã tích cực tham dự các hội nghị của IEA tại Tiệp Khắc (1974), Tây Ban Nha (1976), Nhật Bản (1978). Hội còn gia nhập Hội Kinh tế các nước thế giới thứ ba và trở thành thành viên Liên hiệp các hội kinh tế ASEAN (FAEA), tham gia tích cực các hoạt động khoa học thường niên của tổ chức này.

Sau thống nhất đất nước, nhiệm vụ đấu tranh ngoại giao không còn được đặt lên hàng đầu. Mặc dù có ý kiến đề xuất Hội cần đẩy mạnh hoạt động trong nước trước khó khăn kinh tế – xã hội những năm 1980, nhưng do các vị lãnh đạo Hội đều đảm nhiệm những chức vụ quan trọng của Đảng và Nhà nước, việc triển khai thực sự chưa được thực hiện.

“Đánh thức” Hội – Bước ngoặt lịch sử

Hồi tưởng về giai đoạn đầu những năm 1990, Chủ tịch Trần Phương từng thổ lộ: “Ở vào thời điểm đầu những năm 1990, gần như Trung ương Hội không biết làm gì cả. Bản thân tôi cũng vậy. Hồi đó, có lúc tôi đã nghĩ: hay là cứ tổ chức Đại hội, bầu ban chấp hành mới, rồi lấy cớ là mình đã già, xin nhường cho người khác làm.”

Nhưng ông cho rằng làm như vậy là “nhường cho người đi sau khúc xương mà mình không gặm nổi”, không phải cách làm lương thiện. Cuối cùng, ông quyết định: “Mình phải ráng lên.”

Để “vặn dây cót” cho Hội, GS. Trần Phương đã gặp Tổng Bí thư Đỗ Mười, trình bày: “Hội tôi lâu nay nó ngủ, bây giờ anh đến để động viên nó một tý”. Tổng Bí thư đáp lại: “Mình sẵn sàng, nhưng các cậu ngủ lâu quá, mình đến, rồi các cậu lại ngủ thì mình ngượng”. GS. Trần Phương cam kết: “Thôi được, chúng tôi sẽ không ngủ nữa đâu”.

Chuyển hướng hoạt động mạnh mẽ

Thực hiện lời hứa với Tổng Bí thư, GS. Trần Phương triệu tập Đại hội II của Hội (cũng là lần đầu tiên có đại diện từ các cơ quan, viện nghiên cứu, trường đại học Hà Nội tham dự). Trước yêu cầu cấp thiết của đất nước về đổi mới lý luận và thực tiễn kinh tế, ông đề xuất Hội chuyển hướng – đẩy mạnh hoạt động trong nước và phát triển tổ chức. Ông đặt ra những câu hỏi cơ bản: Hội là tổ chức gì? Gồm những ai? Mục đích ra sao? Làm gì? Làm như thế nào? Và lấy nguồn lực từ đâu?

Đại hội II đã thống nhất chuyển hướng hoạt động, sửa đổi Điều lệ, ban hành các quy chế và kiện toàn Ban chấp hành. Trong thời gian ngắn, mạng lưới Hội và Chi hội Khoa học Kinh tế ở các trường đại học, viện nghiên cứu, ngành và tỉnh được thành lập, kéo theo một hệ thống các viện, trung tâm nghiên cứu, ứng dụng khoa học và đào tạo.

Trước Đại hội III, Trung ương Hội đã thành lập được Đại học Quản lý và Kinh doanh Hà Nội (do GS. Trần Phương trực tiếp sáng lập và làm Hiệu trưởng), Thời báo Kinh tế Việt Nam, và gần 20 trung tâm nghiên cứu, đào tạo, tư vấn khoa học. Khoảng 1.000 nhà trí thức được thu hút vào hoạt động.

Nguyên tắc hoạt động độc đáo

GS. Trần Phương trực tiếp thẩm định đề án thành lập các đơn vị trong Hội theo nguyên tắc: khuyến khích trí thức phát huy sáng tạo, đóng góp “chất xám” vào xây dựng đất nước; đồng thời phải có tinh thần tự chủ, tự chịu trách nhiệm, năng động và hiệu quả. Các tổ chức của Hội phải “lấy chất xám nuôi chất xám”, không trông chờ bao cấp của Nhà nước.

Các đơn vị trực thuộc Hội hoạt động trong các lĩnh vực: nghiên cứu khoa học, tư vấn và giám định; phổ biến kiến thức và đào tạo; báo chí và xuất bản; hợp tác quốc tế. Những hoạt động này đã đóng góp quan trọng vào việc thực hiện đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước.

Thành công vang dội của Trường Đại học

Với uy tín của GS. Trần Phương cùng hơn 300 giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ, bộ trưởng, thứ trưởng, Trường Đại học dân lập Quản lý và Kinh doanh Hà Nội ngay năm học đầu tiên đã thu hút hơn 800 sinh viên – con số mà các trường công lập uy tín cũng khó đạt được.

Sau gần ba thập niên, Trường đã đào tạo gần 150 nghìn cử nhân, kỹ sư, kiến trúc sư, bác sĩ, dược sĩ, thạc sĩ, tiến sĩ. Hơn 1.000 sinh viên Lào, Campuchia, Trung Quốc đang theo học. Với nguyên lý “tất cả vì người học”, “phi lợi nhuận”, “Trường là Hợp tác xã Xã hội chủ nghĩa của những người trí thức”, “Trường của Giáo sư Trần Phương” trở thành thương hiệu sáng giá, mỗi năm có ba, bốn vạn sinh viên.

Cơ sở vật chất được xây dựng khang trang tại nhiều địa điểm trong và ngoài Hà Nội. Đặc biệt, dưới sự chỉ đạo của ông, Trường cùng Hội đã thành lập và phát triển Khu liên hợp Khoa học – Đào tạo ở Từ Sơn (Bắc Ninh), với giảng đường, ký túc xá, nhà thi đấu, sân thể thao và công viên rộng rãi.

Thời báo Kinh tế Việt Nam – Thành công khác

Tờ tập san “Thông tin kinh tế” do GS. Đào Nguyên Cát làm Tổng Biên tập, dưới sự chỉ đạo và tư vấn của Chủ tịch Hội, đã có bước phát triển ngoạn mục khi tháng 6/1993 hợp tác với Tập đoàn Ringier AG của Thụy Sĩ – tập đoàn in ấn xuất bản hùng mạnh châu Âu (những năm 1990, cứ 100 xuất bản phẩm châu Âu thì 75 do Ringier in ấn).

Thời báo Kinh tế Việt Nam với chất lượng thông tin tốt, hình thức đẹp đã nhanh chóng chiếm vị trí hàng đầu trong báo chí – truyền thông kinh tế cả nước. GS. Trần Phương luôn theo sát, thậm chí trực tiếp “ra tay can thiệp” trong những “khúc cua ngặt nghèo nhất”.

Vai trò Think Tank của đất nước

Các nhà trí thức Hội không chỉ đóng góp qua nghiên cứu, giảng dạy, báo chí, xuất bản, mà còn trực tiếp phản biện cho đường lối, chính sách, luật pháp, quy hoạch ở nhiều cấp.

Tháng 9/2010, dưới sự chủ trì của GS. Trần Phương, hơn 20 đại biểu Hội đã thảo luận không nghỉ một ngày để góp ý cho dự thảo văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XI. Những phát biểu của các nhà khoa học Trần Phương, Đào Công Tiến, Trần Việt Phương, Phan Văn Tiệm, Võ Đại Lược, Phạm Chi Lan, Lưu Bích Hồ, Nguyễn Đình Hương… với quan điểm lý luận đổi mới, luận cứ sắc sảo, được đánh giá là đóng góp rất cấp tiến của một Think Tank hàng đầu Việt Nam.

Di sản để lại

Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam đã thực sự “thức tỉnh” và vươn mình mạnh mẽ, trở thành một trong những tổ chức xã hội – nghề nghiệp có số lượng hội viên đông đảo nhất, hoạt động rộng khắp nhiều lĩnh vực và địa bàn cả nước.

Tháng 4/2021, tại Đại hội nhiệm kỳ VI, do tuổi cao, GS. Trần Phương đề nghị thôi giữ chức Chủ tịch. Đại hội đã tri ân và nhất trí đề nghị ông làm Chủ tịch danh dự. GS.TSKH Nguyễn Quang Thái được bầu làm Chủ tịch, nối tiếp sự nghiệp vinh quang gần nửa thế kỷ (1974-2021) mà GS. Trần Phương đã tận lực xây dựng và dìu dắt.

Giáo sư Trần Phương không chỉ là người sáng lập mà còn là linh hồn, là người dẫn dắt Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam vượt qua mọi thử thách, biến một tổ chức “ngủ quên” thành một trong những Think Tank quan trọng nhất của đất nước.

Theo GS.TSKH. Nguyễn Quang Thái – Chủ tịch Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam